Yayoi Kusama en de helende kracht van kunst

Auteur: Prof. Dr. Tineke Abma, Leyden Academy on Vitality and Ageing en Leiden Universitair Medisch Centrum

‘Ik wijd me aan de kunst als herstel van een handicap die als kind begonnen is,’ zei de Japanse kunstenares Yayoi Kusama die inmiddels 95 jaar is. Ze was een kwetsbaar en sensitief meisje dat al op jonge leeftijd leed aan zware paniekaanvallen en hallucinaties (Gompertz, 2023). Haar moeder verbood haar om te tekenen en te schilderen en dwong haar om haar overspelige vader te bespioneren. Niet zo vreemd dat ze een fobie heeft voor seks. Deze walging zette ze om in kunst; zo maakte ze een eindeloze serie van zachte sculpturen in de vorm van fallussen die ze dan weer op allerlei manieren verwerkte op stoelen en schoenen (zie deze afbeelding). Het is een manier om haar angsten te bezweren en uitdrukking te geven aan de hallucinerende beelden die zich aan haar opdringen. Ik ben een groot fan van haar werk, omdat het zo fantasierijk is en ons een inkijk geeft in haar zielenroerselen.

Voor Kusama heeft kunst een helende werking, en zij is niet de enige die van kunst en creatieve expressie profiteert. Inmiddels zijn er steeds meer kunstenaars die activiteiten en programma’s aanbieden voor mensen met mentale problemen. Denk aan theater, dans, lichaamswerk, muziek, spoken word en tekenen en schilderen. Individueel of in groepsverband worden mensen met lichte angstgevoelens tot ernstige aandoeningen in staat gesteld om zich te uiten via creatieve middelen. Kunst speelt daarbij in op het lichaam, de geest en de ziel, en weet mensen te inspireren op een manier die alleen verbale expressie niet lijkt te bewerkstelligen.

Het bewijs dat kunst gunstige effecten heeft op de geestelijke gezondheid en mensen helpt om beter met hun psychische kwetsbaarheid om te gaan, stapelt zich op (Fancourt & Finn, 2019). Kunst helpt mensen om gevoelens die moeilijk onder woorden zijn te brengen te uiten en in iets tastbaars om te zetten. Door dit samen met anderen te doen, delen mensen wat ze ervaren en tonen ze zichzelf aan de wereld. Het is niet de stoornis die dan op de voorgrond staat, maar de artistieke verbeelding van hoe mensen daarmee omgaan. Uit onderzoek is gebleken dat het maken van kunst de hersenen activeert, stress vermindert, angstniveaus verlaagt en de stemming van mensen met psychische kwetsbaarheid verbetert (Shukla, et al 2022). Kunst kan het lijden helpen verminderen, het zelfbeeld positief beïnvloeden en bijdragen aan het gevoel van controle over het leven.

Kunst wint momenteel aan populariteit in instellingen voor geestelijke gezondheidszorg, omdat het een herstelgerichte en persoonsgerichte benadering is die tegemoet komt aan emotionele, spirituele en sociale behoeften, en klinisch gezien positieve uitkomsten heeft. Kunstenaars spreken het gezonde zelf aan, en hebben oog voor de mens achter de patiënt. Ondanks vele bottom-up initiatieven is kunst echter nog gefragmenteerd en dikwijls afhankelijk van goedwillende individuen en tijdelijke subsidies. We schreven om die reden de Whitepaper Arts in Health, met het bewijs, overzicht van initiatieven in Nederland en nationale agenda om kunst en zorg te integreren (Lewis, et al, 2024).

Yayoi Kusama heeft haar angsten en trauma’s weten om te zetten in kunst en zo houdt zij het leven vol. Ze is inmiddels één van de meest originele kunstenaars ter wereld. Met haar geheel eigen Kusama-wereld van polkadot jurken, spiegelende bollen, penissen en pompoenen (zie foto) geeft ze ons een kijkje in haar binnenwereld. Nog iedere dag gaat ze naar haar atelier om te werken. Ze kan eenvoudigweg niet zonder kunst.

Copyright: Prof. Dr. Tineke Abma / LVVP
Foto: Pompoensculptuur met polka
dots van Yayoi Kusama, bron: Unsplash.com

Join the conversation